Burak barda Selda’yı kesiyor. Ama Selda Polat’ı kesiyor. Burak evli. Polat bekâr. Bu durumda evli olan bekâr olanı mı kesiyor? Cevaplar: a) evet, b) hayır c) tespit edilemez.
Okumaya devam etmeden önce bu soruya cevap vermeyi bir deneyin bakalım ama yanlışsa üzülmeyin.
İnsanların yüzde sekseni “c” şıkkını işaretliyor ama doğru cevap bu değil, diyor Keith Stanoviç, Toronto Üniversitesi’nde uygulamalı psikoloji ve insan gelişimi profesörü.
Akıllı insanların aptalca şeyler yapmalarının sebebini araştırıyor profesör ya da daha bilimsel bir anlatımla zekânın mantıktan, rasyonaliteden nasıl ayrıştığını. Çalışması, IQ testleriyle ölçülemeyen önemli bilişsel yetenekler hakkında fikir veriyor. Ayrıca, hem çocuklarda hem de yetişkinlerde, muhakeme eksikliklerinin düzeltilebilir olduğunu ortaya koyuyor.
Burak-Selda-Polat probleminde bu kadar çok insanın hata yapmasının sebebi “bilişsel pintilik.” Çünkü bir problemi çözmek için olabildiğince az zihinsel çaba göstermeye bakıyoruz. Sorgulayıp muhakeme etmek yerine de tez elden yeterince veri olmadığı sonucuna varıyoruz.
Selda evliyse, evli biri bekâr birine (Polat) bakıyor demektir. Bekârsa, o zaman Burak, evli olan adam, evli olmayan birine bakıyor demektir. Her iki durumda da sorunun cevabı “evet”tir.
Bilemediniz mi? Suçu “rasyonalsizliğe” atın; Dr. Stanoviç, türettiği bu terimi, Rasyonel Düşüncenin Psikolojisi kitabında yeterli zekâya rağmen rasyonel düşünüp davranma yetersizliğini açıklamak için kullanıyor.
Elbette bilişsel pintiliğin bir üstünlüğü de var. Çoğumuzun sabahları uyanınca neden evden çıkabildiğimizi açıklıyor. Saatlerce kahvaltıda ne yiyeceğimizi düşünerek ya da ne renk çorap giyeceğimizi muhakeme ederek dolanmıyoruz ortalarda. Ama daha karmaşık bir problemle karşılaştığımızda ya da daha karmaşık bir konuda karar vermemiz gerektiğinde, dikkatlice değerlendirmektense aklımıza ilk gelen cevabı verme eğilimimizi de açıklıyor. Ayrıca çoğumuz problemin ortaya konma biçiminden de oldukça fazla etkileniyoruz.
Rasyonalsizlik meselesinin üzerine gitmekte büyük fayda var, diyor Dr. Stanoviç. Çünkü çevre sorunlarını değerlendirmekten birikimlerimizi hangi yatırım araçlarında kullanacağımıza kadar son derece akılcı çözümler gerektiren pek çok zor problemle karşılaşıyoruz.
Neyse ki rasyonalsizlik eğilimimizin üstesinden gelebiliriz. Araştırmalar, seçenekler arasında karar verirken bütün olasılıkları değerlendirmemize yardım edecek teknikleri öğrenebileceğimizi ortaya koyuyor.
Dur, bak, hemen atlama: Muhakeme ederken, psikolojideki “çağrışımsal düşüncenin” aksine, akla gelen ilk şeyi söylemek akılcı düşüncenin yolu değil. En iyisi önce biraz durup düşünmek. Olasılıkları gözden geçirmek.
Tam tersini düşün: Bu basit stratejinin düşünce hatalarını önlemede çok önemli rol oynayabildiğini gösteren sayısız araştırma sonucu var. Burak-Selda-Polat bilmecesinde “tersini düşünmek” akla ilk gelen, evet ya da hayır demek için yeterli bilgi olmadığı varsayımına karşı çıkmak demekti.
Duygularını gözden geçir: Burak-Selda-Polat problemi duygusal bir problem değildi; tabii Burak’la, Selda’yla ya da Polat’la kötü biten bir aşk ilişkisi yaşamadıysak. Ama öyle problemler olabilir ki çok derin duyguları açığa çıkarabilir; örneğin ölüm korkusu kişinin kanser olup olmadığını ortaya çıkaracak tahlili yaptırma kararını etkileyebilir.
Bazı durumlarda kişinin sadece sezgilerine dayanarak karar vermesi daha doğru bile olabilir; özellikle de ilişkilerde. Yine de duygular, karmaşık konularda karar verirken yanıltıcı olabilir. Akılcı düşünen insanlar öyle anlaşılıyor ki önce sezgilerine, içlerinde iyi bir his uyanıp uyanmadığına bakıyorlar ardından da durumu analitik süzgeçten geçiriyorlar.
Teoride hem yetişkinler hem de çocuklar beyinlerini daha bonkörce rasyonel olma yolunda eğitebilirler. Çocuklar, kontrol grubu nedir anlamayabilirler ama bilimsel düşüncenin, “Hiçbir şey yapmasaydın da aynı şey olur muydu?” türünden basit kurallarını kavrayacaklardır.
Toronto Üniversitesi’nde yapay zekâ uzmanı olan Hector Levesque’in sorularıyla başlayabilirsiniz eğitiminize.
Üst üste dizilmiş üç oyuncak blok var. En üstteki yeşil, en alttaki de kırmızı. Yeşil olmayan bir bloğun tam üstündeki blok yeşil mi? Cevap: a) evet, b) hayır c) tespit edilemez.
Bütün olasılıkları düşünün. Aklınıza gelen ilk cevabın tam tersini düşünün.
Doğru cevap…
