Bilinçli ebeveynlik diğer ebeveynlik yöntemlerinden farklıdır, çünkü öncelikle şu soruyu cevaplamaya odaklanır: Çocuğumun başarılı olmasına yardım etmek için kendimi ne yönde değiştirebilirim? Duygularınızı düzenlemek için sürekli olarak çalışmak, sağlıklı baş etme yöntemleri geliştirmek ve ceza yerine sonuçları kullanarak eğitim vermek suretiyle, çocuğunuzun olumlu ilişkiler kuran sağlıklı bir yetişkin haline gelmesine yardımcı olabilirsiniz.
Danışanlarıma rehberlik ederken de arkadaşlarımla kahve içerken de duyduğum en yaygın soru şudur: “Ebeveynlikte devrim yapma ihtiyacı nereden doğuyor? Ebeveynim beni geleneksel yöntemlerle yetiştirdi ve kendime baktığımda sonucun gayet iyi olduğunu görüyorum.” Bu, doğru olabilir de olmayabilir de; ama tartışmasız bir gerçek var ki dünya son on yılda çok fazla değişti ve geleneksel ebeveynlik yöntemleri artık pek yeterli ve elverişli değil.
GELENEKSEL EBEVEYNLİĞİN SINIRLARI
Geleneksel ebeveynlik, belli bir felsefeye sahip olmayıp günümüze kadar uygulanagelmiş ve halen popüler olan bir yöntemdir. Geleneksel ebeveynlik çoğunlukla kötü davranışı cezai yöntemlerle ortadan kaldırmaya odaklanır, ebeveyni güçlü; çocuğu güçsüz görür. Çocuğa öğrettiği şey belli bir şekilde davranması gerektiği, çünkü onun rolüne uygun davranışın bu olduğudur. Çocuğun fikrine çok az alan tanır. Sonuç olarak geleneksel ebeveynlik, disiplini çocuklara yeni beceriler öğretmek için başvurulan değil, onların her koşulda uygun biçimde davranmalarını sağlayan bir araç olarak ele alır.
Sınırları zorlamak ve statükoyu test etmek, bir çocuğun öğrenme, gözlem yapma ve dünyayı anlama yolculuğunun olmazsa olmazlarıdır. Diğer yandan, bugünün çocukları daha önceki nesillerde görülmemiş biçimde donanım ve özerklik sahibidirler. Zorla boyun eğdirme ve “çünkü ben öyle diyorum” günleri mazide kaldı. Benim çocukluğumdaki itaatkârlık ve saflığın yerine, samimi cevaplar alma arzusu geçti. Dolayısıyla biz onlara tatminkâr açıklamalar yapmadığımız takdirde, çocuklarımız mümkün olabilecek her kanaldan açıklama talep edeceklerdir.
Eğer çocuklarımızla başarılı ve uyumlu bir ilişkimiz olsun istiyorsak, onlarla birlikte biz de gelişmeliyiz. Bunun ilk adımı da geleneksel ebeveynlik yöntemlerinin işe yaramayabileceğini fark etmektir. Kendini keşif sürecine teslim ve ebeveynliğe dair varsayımları terk etmeye gönüllü olmak, bilinçli ebeveynlikte elzemdir.
GELENEKSEL EBEVEYNLİKLE BİLİNÇLİ EBEVEYNLİK ARASINDAKİ FARKLAR
Bilinçli ebeveynliğin başarısı şu disiplin unsurlarından doğar: çocuğun olumsuz davranışlarına ilişkin; odak, niyet, yöntem ve perspektif. Aşağıdaki tablo geleneksel ebeveynlikle bilinçli ebeveynlik arasındaki temel ayrımları göstermektedir.
Bilinçli ebeveynlik bakış açısını benimsediğinizde müthiş bir paradigma değişimi yaşanır. Şimdi bilinçli ebeveynlikle geleneksel ebeveynlik arasındaki farkları daha ayrıntılı inceleyelim.
Bilinçli Ebeveynlik Kendimize Ebeveynlik Etmektir
Geleneksel ebeveynlikte, ebeveyn disiplin gerektiren durumlarda çocuğun olumsuz davranışına odaklanır. Çocukla yüzleşen ebeveynin tavrı çoğu zaman sert, katı, yargılayıcı, bazen de öfkelidir. Geleneksel bir ebeveyn, çocuğunun olumsuz davranışına “Akılsız mısın sen?” ya da “Kardeşine vurmayı kes. Ipad’ini bir hafta elinden alıyorum!” gibi tepkiler verebilir. Bu saldırgan konuşma tarzı, herhangi bir savunma yapmasına hiçbir koşulda izin verilmeyeceğini çocuğa bildirmeyi hedefler. Olumsuz davranışa asla tolerans gösterilmez ve hiçbir koşulda müzakere yapılmaz.
Çocuk geleneksel disipline iki şekilde tepki verebilir: Ya boyun eğer ve deneyimlediği tüm çalkantıları bastırmak suretiyle o davranışları bir daha göstermemeye koşullanır -ki bu çoğunlukla içerlemeye, öfke birikimine ya da duygularını uygun ya da sağlıklı biçimde ifade edememeye; bazen de duygulardan tamamen kopuşa neden olur… Ya da mücadele eder, direnç gösterir;bu da ebeveyni daha çok tetikler ve kimsenin kazançlı çıkmadığı bir irade ya da güç savaşı yaşanır.
Bilinçli ebeveynliğinse ciddi ölçüde farklı bir yaklaşımı vardır. Bir ebeveyn kendisiyle ve çocuğunun ihtiyaçlarıyla bilinçli bir şekilde bağlantıda olduğunda, çocuğun davranışını değiştirmeye kalkmanın boş bir çaba olduğunu idrak eder. Bilinçli ebeveyn yalnız kendi duygusal ve psikolojik durumunu kontrol edebileceğinin farkındadır; kendi duygu durumunun bilincinde olmak ve çocukla etkileşime girmeden önce kendi merkezini bulmaktaki ehemmiyeti görür. Gelgelelim kişinin odağını çocuğun olumsuz davranışından kendi içsel durumuna çevirmesi zaman alabilen bir süreçtir.
Çatışmaları Kullanarak Beceri Geliştirmek
Geleneksel ebeveynliğin motivasyonu çocuğa hükmetmektir. Bu durumda çocuk ebeveynden çok aşağı bir konumda yer alır ve ebeveynin görevi çocuğun ait olduğu bu yerde kalmasını sağlamaktır.
Çocuk olumsuz bir davranış sergilediğinde ya da çatışma yarattığında geleneksel ebeveyn bunu bir tehdit olarak algılar. Ebeveynin kontrolü kaybetmeye dair derin korkusu onu, çocuğa haddini derhal bildirecek şeyler yapmaya ya da söylemeye iter. Çocuklar ve anne babalar bazen keçiler gibi zıtlaşırlar; çünkü yaşı kaç olursa olsun her çocuğun başlıca arzularından biri mümkün olduğunca kontrolü ele geçirmektir.
Diğer taraftan, bilinçli ebeveyn tamamen farklı bir bakış açısına sahiptir. Onun çocuğa uyguladığı disiplinin altında yatan niyet, hayatın zorluklarıyla karşılaşan çocuğa rehberlik etmek, sosyo-duygusal beceriler kazandırmak ve toplumun sağlıklı ve faydalı bir bireyi olmasına yardım etmektir.
Bilinçli ebeveyn için, çocuğunun eylemlerini derinlemesine değerlendirebilen biri haline gelmesinde, kendisinin oynadığı rol, kimin haklı ya da haksız; kimin güçlü ya da zayıf olduğundan çok daha önemlidir. Bilinçli ebeveyn, bir otoriteden ziyade bir rehberdir. Benmerkezciliğimizin yarardan çok zarar getirdiğini tamamıyla anladığımızda uyanmaya başlarız ve ancak o zamandır ki anlaşmazlıklarla uygun şekilde başa çıkmayı çocuklarımıza öğretebilir hale geliriz.
Uygun Davranışlar İçin Model Olmak
Tipik bir geleneksel ebeveyn, çocuklarından belli bir davranış tarzına uymalarını talep eder. Peki, bizim karşılamakta başarılı olamadığımız standartlara uymalarını, çocuklarımızdan hangi sıklıkta bekleriz? Bu çifte standart çoğunlukla “Söylediğimi yap; yaptığımı yapma” biçiminde ortaya çıkar. Sizinkileri bilmem, ama benim çocuklarım böyle bir yanıtla ya da uygulamayla asla tatmin olmazlar. Muhtemelen şöyle sorarlar: “Anne, neden benim bağırmama izin yokken sen bağırabiliyorsun?” Geleneksel ebeveynlik penceresinden bakacak olursam ben de şöyle cevap verebilirim: “Ben yetişkinim. Ne istersem yaparım. Ve senin bana bunu sorman bile saygısızlık!” Soru bendeki bir özgüvensizliğe dokunduğu ve haklı bir soru olduğu için konuyu kestirip atmaya meylederim. Ne de olsa geleneksel ebeveynlik, ebeveynin kendi içine dönmek ya da hatalarına bakmak zorunda kalmadan çocuğun davranışını düzeltmesi felsefesine dayanır.
Bilinçli bir ebeveyne gelince, o nefes alır, içe döner ve bir beceriyi çocuğuna kazandırabilmesi için onu önce kendisinin uygulaması gerektiğini anlar. Çocuğa belli bir davranışı öğretmenin en etkili yolu ona örnek olmaktır.
Araştırmalara göre model olma, çocuğun belli bir olumlu davranışı ya da beceriyi gözlemleyip içselleştirmesini sağlamanın en iyi yoludur. Illinois Devlet Üniversitesi (ISU) Çocuk Bakım Merkezi’nin başında bulunan ve ISU Aile ve Tüketici Bilimleri Bölümü’nde ders veren Karen Stephens, yaşadıkları evde şiddete şahit olmuş çocukların yetişkinlikte saldırganlığa; ebeveyni çatışmalara saygı çerçevesinde ve sakince yaklaşan çocukların ise saldırgan olmadıklarını ve problem çözme becerileri geliştirmeye daha yatkın olduğunu bulmuş. Çocuklarımız her hareketimizi izler ve davranış biçimimize son derece duyarlıdır. Öykünecekleri de olumsuz ya da olumlu oldukları fark etmeksizin, davranışlarımızdır.
Çocuğunuzun Davranışını Yeniden Yorumlamak
Geleneksel ebeveynlikle bilinçli ebeveynlik arasındaki en belirgin farklardan biri, ebeveynin olumsuz davranışa hangi perspektiften baktığıdır. Nasıl ki trafik sıkışmışken yandaki arabanın önümüzü kesmesi bizim kontrolümüzde değilse çocuklarımızın davranışları da bizim kontrolümüzde değildir. Çocuklarımız gelişimleri boyunca yaramazlık yapacak, isyan edecek, soru soracak, yerli yersiz konuşacak, kuralları hiçe sayacak ve başarısızlıklar yaşayacaklar. Biz ebeveynler için can alıcı olan, çocuklarımızın bu şekilde davranıp davranmayacağı değil, kaçınılmaz olarak böyle davrandıklarında bizim nasıl karşılık vereceğimizdir.
Geleneksel zihniyetteki ebeveyn, genellikle yukarıda sözü geçen davranışları basitçe kendisini bunaltan ve yıldıran kötü davranışlar olarak niteler. Bu hisler nihayetinde onları çocuklarının hatalarını yargılamaya iter. Bunu, bu hataların bir daha asla tekrarlamamasını sağlamaya yönelik müthiş bir arzu, ardından da orantısız cezalar izler. Hata korkusu büyüdükçe cezalar abartılı boyutlara varabilir ve böylece ebeveynin çocuğa gelecekteki çatışmalarla baş etmesi için uygun becerileri öğretme şansı azalır.
Bilinçli ebeveynlik penceresinden baktığınızda, çocuğunuzun davranışını nasıl gördüğünüz önemli ölçüde değişir. Olumsuz davranışın bilerek sergilendiğini ve kötü olduğunu düşünmek yerine, onu bir hata olarak görür, böylelikle çocuğunuzla empati kurmaya başlarsınız. Bu farkındalık, stresli anlarda kendi merkezinizde kalmanıza yardımcı olur.
Ceza Yerine Sonuçlar
Ceza terimi, yeniden olumsuz davranmasını engellemek için çocuğa bir şey yapılması ya da çektirilmesini ifade eder. Cezalar çoğu zaman davranışla son derece ilgisiz ve nahoştur.
Çocuğu cezalandırmanın motivasyonu, yaramazlığının tekrarlamasını önlemek olsa da cezalar genelde işlevsizdir; çünkü cezanın davranışla alakasız olması, nerede yanlış yaptığını ve bunun neden yanlış olduğunu anlamasına engel olduğu gibi, çocuğa, benzer bir durumla karşılaştığında kullanabileceği bir beceri kazandırmakta da yetersiz kalır.
Bilinçli ebeveynlik, ceza yöntemini pencereden dışarı atar. Bilinçli ebeveyn, olumsuz davranışı çocuğun bir ihtiyacını ifade etme çabası olarak gördüğünden, cezanın işe yaramayacağını -hatta yıkıcı olabileceğini- bilir ve çocuğa ihtiyaçlarını daha uygun yollarla ifade etmesi için yardım eder.
Biz ceza yerine, davranışı organik olarak takip eden doğal sonuçları ve sıkıntılı davranışla doğrudan ilgili olan mantıksal sonuçları kullanırız. Her iki yaklaşım da çocuğa daha uygun davranışın ne olduğunu öğretirken aynı zamanda sınırlar çizer. Çocuğa, davranışlarının doğal sonuçlarını yaşaması için izin vermek çok değerlidir. Kitap boyunca bu tür sonuçları derinlemesine inceleyeceğiz.
Uzun Vadedeki Fayda
Bilinçli ebeveynlik, sadece çocuklarınızla etkileşim kurmanın olumlu bir yolu değil, aynı zamanda sizin çocuklarınızla süregiden ilişkinizin ve onların başkalarıyla olan ilişkisinin uzun ömürlü bir taslağıdır.
Bilinçli ebeveynlik sizin kendi içinize bakma becerinizi geliştireceği için, çocuklarınızınkini de geliştirir. Çocuklarınız sizi izlemek suretiyle duygularını düzenlemeyi öğrenirler ki bu da hayat boyu kullanacakları en değerli becerilerden biridir. Siz şefkat, empati ve affediciliğin pratiğini yaparken onlar da bu özellikleri sizden öğrenir.
Yapılan çalışmalar, ebeveyniyle güçlü bağları ve sağlıklı ilişkileri olan çocukların neredeyse her alanda daha başarılı olduğunu göstermiştir. Bilinçli ebeveynlik sayesinde, hata yapmaları ve utanca kapılmadan bu hatalardan ders çıkarmaları için çocuklarınıza alan tanır, onlarla olumlu bağlar kurmanızı sağlayan beceriler geliştirerek, başarıya ulaşmalarına yardımcı olursunuz.
