Çoğumuzun olduğu gibi sizin de bir sosyal medya hesabınız varsa bir video ya da sponsorlu bir reklam sayesinde bir instamom, başka bir deyişle instagram annesi hesabına denk gelmiş ya da ilgili bir ebeveyn olduğunuz için takipte olabilirsiniz. Ne zaman bu hesaplardan birine rastlasam aklıma Truman Show filmi gelir. Hatırlarsanız Truman kimsesizdir, doğduğu andan itibaren kendisi dışında herkesin ve her şeyin kurgu olduğu dev bir film setine yerleştirilmiştir. Tüm hayatı film ekibi tarafından planlanan Truman’ın evi, oyuncakları, arkadaşlıkları, babası, eşi, işi, çocukluk travmaları, hatta fobileri bile senaryo ekibi tarafından tasarlanmıştır. Tüm dünyanın 24 saat kesintisiz seyrettiği realityshowda, yaşadığı hayatın kurgu olduğunu bilmeyen tek kişi Truman’dır.  Show yayınlandığı ilk andan itibaren izlenme rekorları kırmaktadır. İçtiği biradan, kullandığı şampuana; mutfak bıçağından, arabasına kadar tüm ürünler reklam amaçlıdır. Truman, medya ve reklam sektörünün metası yani malıdır.

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre istismar: “Çocuğun sağlığını, fiziksel ve psikososyal gelişimini olumsuz etkileyen, bir yetişkin, toplum ya da devlet tarafından bilerek ya da bilmeyerek uygulanan tüm davranışlar çocuğa kötü muameledir.”¹ Bu tanımdan yola çıkarak çocuğun başta ebeveynleri, bakım verenleri, güven ilişkisi içinde olduğu kişiler ya da herhangi bir yetişkin tarafından fiziksel, cinsel ya da duygusal olarak zarar verilmesi ile birlikte ihmalin ve ekonomik sömürünün varlığı da istismar kapsamında değerlendirilir². Tanım bu olduğuna göre Truman duygusal, psikolojik ve ekonomik olarak istismar edilmiştir.

Bugün herhangi bir instamom hesabına baktığımızda aşağı yukarı bir Truman Show’la karşı karşıyayız. Kiminin hesabı daha çocuğun ilk ultrason görüntüsüyle başlar, hamilelik fotoğraflarıyla devam eder. Doğdu, uyudu, altını ıslattı, yedi, içti, yürüdü, güldü, ağladı, oynadı derken kreş ve okul görüntülerine varana dek hayatının neredeyse her anı herkese açıktır. Aralarında cicili bicili kıyafetler giydirilip göbek attırılanlar dahi var.  Çocuğun mahremiyet, özel alanı, özel zamanı diye bir kavramı yok. Üstelik kimi postlarda güvenliklerini etkileyebilecek; farklı istismarlara yol açabilecek okul, oyun parkı adı gibi konum bilgisi içeren bilgiler bile mevcut. En vahim olan ise bu bilgi ve görüntüler ebeveynleri tarafından paylaşılıyor. Çocuğun hiçbir şekilde öz iradesi konuya dahil değil zaten olamaz da. Adı üstünde, çocuk…

Madalyonun diğer yüzünde ise bir ekonomik iş birliği var. Ebeveyn-reklam sektörü ortaklığıyla çocuğun saflığı, masumiyeti ve sempatikliği kullanılarak firmalar için geniş kitlelere ürün pazarlama, sosyal medya kullanıcılarına ulaşma, satışları arttırma gibi hedeflerin yanı sıra ebeveynlere de ünlü olma, maddi kazanç sağlamak gibi çeşitli fırsatlar sunmaktadır. Özellikle yüksek takipçi sayısına sahip instamom hesaplarının ciddi bir gelire sahip olduğu bilinmektedir. Peki, bu geliri nereden elde ederler? Çocuğun hatta ebeveynin bile giyimleri sponsorlar tarafından verilir ve elbette karşılığında ayrıca para ödenir. Bunun dışında oyuncakları, odasının dekoru, altındaki bez, içtiği süt, okunan masal kitabı, gidilen otel, lokanta ya da etkinlik alanı, videoda çalan müzik bile genellikle pazarlanan bir üründür. Üstelik bu cazip kazanç fırsatı benzer hesapların açılması için de örnek oluşturmaktadır.

2018 yılında, kendilerini instagram annesi olarak tanımlayan 17 sosyal medya kullanıcısı ile ilgili olarak Türkiye’de yapılan bir araştırmada örneklemin % 85’inin çocukların merkezde olduğu reklam işbirliği yaptığı, hesapların % 15’inin ise kendi meslek ve tanıtımlarını sağlama amacıyla kullanıldığı bilgisine ulaşılmıştır. Aralarında akademisyen, sanatçı ve ev kadınlarının da olduğu çeşitli mesleklerden kullanıcılar var. Hatta kullanıcılardan birinin sahte psikolog olduğu ve hesabı vasıtasıyla danışan sağladığı bile saptanmış.²

Anayasa’nın 20. Maddesi der ki: “Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz”. Peki, bu madde sadece yetişkinleri mi kapsamaktadır? İhlali yapan ebeveynse nasıl değerlendirilmelidir? Çocuklar ebeveynlerinin malı mıdır?

Çocuklarımızla hatta kendimizle ilgili herhangi bir paylaşım yaparken şu soruları sormak isabetli olacaktır:

“1) Bu paylaşımın bana faydası nedir?

2) Paylaşımın, ulaştığı bireylere faydası nedir?

3) Bu paylaşımın topluma katkısı ve yararı nedir?

Bunların dışında sorulacak en önemli soru: ‘Paylaşımlarda kendim, yakınlarım ve çocuklarım için tehdit oluşturabilecek bir unsur var mı?’ sorusudur.

Ek olarak, her bireyin bilinçli olarak paylaşım yapmasını sağlayacak en önemli soru, paylaşım yapmadan önce ‘bu paylaşımı yaparak ne elde etmek istiyorum’ sorusudur. Bu sorunun cevabını dürüstçe verebilmek önemlidir”.³

Betül Varol

Psikoloji Uzmanı

Kaynakça

1. Wikimedia Foundation. (2022, October 18). Çocuk istismarı. Wikipedia. Retrieved October 24, 2022, from https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ocuk_istismar%C4%B1
2. Parsa, A. F., & Akmeşe, Z. (2019). Sosyal Medya ve çocuk istismarı: İnstagram Anneleri Örneği. Kadın ve Demokrasi Derneği, 5(1), 163–191.