Bu ay, geçen ayki yazımda (Permakültür ve Kenar Etkisi Mucizesi 2) bahsettiğim ve buğday-yonca ilişkisiyle örnek verdiğim bitki kardeşliği konusundan biraz daha etraflıca bahsetmek istiyorum.
Bitki kardeşliği Permakültürde “Birlikler” adını verdiğimiz konunun bitki sistemlerindeki uygulamasıdır. Konuyu isterseniz biraz teorik olarak inceleyip sonra örneklere geçelim.
Permakültür tasarımı, kullanılan öğelerin birbirleriyle istenen fonksiyonları sağlayacak ve birbirlerini destekleyecek şekilde yerleştirildiği bir kompozisyon oluşturma sanatıdır. Bu kompozisyonun formunun doğadaki örüntülerle (Örüntü konusundan Permakültür: Bulaşıcı Güzellik başlıklı yazımda bahsetmiştim) uyumlu olmasına ve olabildiğince geniş etkileşimli bir çeşitlilik içermesine çalışırız. Kompozisyonu doğru oluşturabilmek için öncelikle öğe analizinin doğru yapılması gerekir. Tasarımda kullandığımız öğelerin özellikleri, ürünleri ve ihtiyaçları iyi analiz edilmeli ki doğru şekilde yerleştirebilelim. İyi bir öğe analizinin bir üst boyutu yan yana gelecek öğelerin birbirlerini ne şekilde etkilediklerinin analizidir.
İki öğe yan yana geldiğinde ortaya birkaç farklı etkileşim olasılığı çıkar:
1. İki öğe de yan yana olmaktan olumlu etkilenir. Geçen yazımdaki buğday-yonca ilişkisi bu karşılıklı olumlu etkileşime güzel bir örnekti. Başka bir örnek sera ile kümes ilişkisidir. Seranın kümesteki tavukların sağlayacağı sıcaklığa, gübreye, hatta karbondioksit ve metan gazına, kümesteki tavukların ise seradan taze yem olarak çıkacak bitki artıklarına, az da olsa bir miktar kuma ihtiyaçları vardır. Sera ve kümesi tasarımımızda yan yana yerleştirmek kuracağımız sistemin sürdürülebilir olmasına, aralarındaki olumlu ilişki nedeniyle katkı sağlayacaktır.
2. Öğelerden biri olumlu etkilenir, diğerine bir şey olmaz. Buna örnek olarak meyve ağaçlarımızın gelişim sürecini desteklemeleri için etrafına her meyve ağacı için en az üç-dört tane olmak üzere diktiğimiz akasya, gül ibrişim gibi destek türlerini (İng. legume trees) verebiliriz. Bu türler köklerinde azot bağlayarak alttan, geliştikçe budanarak kes-bırak yöntemiyle meyve ağaçlarının altında malç oluşturarak da üstten toprağı besler ve zenginleştirirler, meyve ağacının gelişimine hizmet ederler.
Permakültür tasarımının temel kullanım alanı yukarıdaki bu iki olasılıktır. Ancak bazı durumlarda aşağıdaki 3. ve 4. olasılıkları da değerlendiririz.
3. İki öğe de yan yana gelmekten olumlu veya olumsuz etkilenmez. Çeşitliliği arttırarak henüz bilmediğimiz faydalardan yararlanma olasılığını arttırmak ve örüntülere uyabilmek için bu tarz birliklerden yararlanabiliriz. Örneğin enerji sistemimizi sadece güneşe, sadece rüzgâra veya sadece suya dayalı olarak kurabilir veya bunların birliğini içeren birleşik sistemler oluşturabiliriz. Bunların birleşik olarak kurulmaları birbirlerinin verimini arttırmaz ama enerji sisteminin toplam verimliliğini ve tasarımımızın genel olarak sürdürülebilirliğini olumlu etkiler.
4. Bu olasılıkta öğelerden biri olumlu etkilenirken diğeri olumsuz etkilenir. Bir öğeyi diğeri için feda etmek veya zararlı bir öğeden kurtulmak için böylesi bir birliği tasarlamak gerekebilir. Ana ürünümüzü korumak için zararlı böcekleri kendine çekerek kendini feda edecek bitkileri kullanmak buna örnek olabilir.
5. Son grupta öğelerden birinin birlikten etkilenmediği ama diğerinin olumsuz etkilendiği, ya da iki öğenin birden olumsuz etkilendiği durumlar söz konusudur ki bu tarz birlikler Permakültür tasarımlarında kullanılmaz.
Birden fazla öğeyi bir arada yerleştirirken de yukarıdaki analizi yapmamız gerekir. Meksikalıların “Mısır Loncası” diye adlandırdığı, Anadolu’da ise “Üç Kız Kardeş” olarak bilinen mısır-sırık fasulye-kabak birliği üç öğenin bir araya getirildiği, üçünün de olumlu etkilendiği en güzel bitki kardeşliği örneklerinden biridir. Mısır fasulyeye sarılır, onu rüzgârdan koruyacak bir dayanak sağlar, fasulye kökünde azot bağlayarak mısır ve kabağın beslenmesine destek olur, kabak yüzey örtücü olarak toprağın nemini korur, mısır ve fasulyenin köklerine gölge yapar, sağladığı gölge yabani otları engeller, kendisi de yarı gölge sevdiğinden mısır yapraklarının gölgesinden faydalanır. Bu kardeşlikten üç bitki de olumlu bir şekilde yararlanır. Hem verimleri, hem de lezzetleri artar.
Başka örnekler de verelim: Meyve ağaçlarının altına ekilen karakafes otu hem bariyer işlevi görür, hem de topraktan çektiği minerallerle meyve ağacının beslenmesine katkı sağlar. Meyve ağacının böğürtlen açılarak içine dikilmesi, böğürtlenin dibindeki verimli topraktan faydalanmasını ve serpilinceye kadar korunmasını sağlar. Ceviz ağacının yanına dikilen dut cevizden olumsuz etkilenmez ama köklerinde azot bağlayarak cevizin beslenmesine destek olur. Domatesle birlikte ekilen fesleğen, lavanta veya kadife çiçeği domatesin zararlı böceklerden korunmasına destek olur.
Örnekleri çoğaltmak mümkün, “kardeş bitkiler” veya İngilizce “companion plants” anahtar kelimeleriyle internette tarama yaparak oldukça kapsamlı listelere ulaşabilirsiniz. Türkiye Permakültür Araştırma Enstitüsü’nün konuyla ilgili yazısının bağlantısını veriyorum.
İngilizce kapsamlı bir listeyi de aşağıda veriyorum. Çok güzel hazırlanmış bu görsel; hem uyumlu, hem uyumsuz bitkileri gösteriyor. Zararlılarla mücadele konusunda da önemli ipuçları veriyor.
Önümüzdeki ay görüşmek üzere…
